Als je samen met een besmette persoon in een gesloten ruimte zit, en geen van beiden heeft het gouden idee om een raam open te zetten, dan gaan de aerosolen zich door de hele ruimte heen verspreiden.
Na een repetitie in maart 2020 van het christelijke mannenkoor De Lofzang in het Nederlandse Heerde raakten 35 van de 80 koorleden besmet. Zes van hen stierven.

Afvlakken

Het is verbluffend om te zien hoe doortastend vele Aziatische landen de coronastorm doorstonden.
Een van de eerste dingen die de verkozen Amerikaanse president Joe Biden deed, nog voor hij de eed aflegde, was een telefoontje plegen naar de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, die het virus helemaal platsloeg.
Jacinda Ardern bood haar hulp en expertise aan om de pandemie te bestrijden, en Biden prees achteraf haar aanpak.
In Belgische klaslokalen en theaterzalen is het virus een tikje slomer en minder sportief aangelegd, aangezien de opgelegde afstand daar kromp van anderhalve tot één meter.

Armoede

Gedurende de hele wereldgeschiedenis, tot omstreeks 1800, leefden negen op de tien mensen in extreme armoede. Dat cijfer begon ongeveer vanaf dat moment aan een lange daling.
De voorbije 25 jaar ontsnapten gemiddeld 137.000 mensen per dag aan de extreme armoede.
Zelfs de financiële crisis van 2008, de laatste grote ramp vóór corona, verbleekt bij de stijging van armoede door corona.
De Wereldbank schat dat de pandemie misschien wel 150 miljoen extra mensen in de extreme armoede zal duwen.
Het aantal mensen dat kampt met voedselonzekerheid zal in 2020 verdubbelen, vrezen de Verenigde Naties.
Tot 80 miljoen kinderen zullen de komende tijd een verhoogd risico lopen op mazelen, tetanus en difterie – omdat vaccinatiecampagnes werden verstoord of onderbroken.
Naar schatting 250.000 extra kinderen zullen sterven door verstoorde moeder-zorgrelatie.
De Verenigde Naties vrezen dat COVID letterlijk decennia van vooruitgang zal wegvagen.
In zowel België als Nederland zagen voedselbanken in het voorjaar van 2020 de vraag naar hulp steil toenemen. Het aanbod daalde juist, onder meer door gebrek aan vrijwilligers en door hamstergedrag.
Enkele goede doelen hebben hun uitmuntende effectiviteit in de strijd tegen armoede en ziekte in het verleden al bewezen, zoals de ngo GiveDirectly en andere goede doelen binnen het ‘effectief altruïsme’.
Er is ook al een wereldwijd Coronavirus Relief Fund opgezet, waarvoor al meer dan tien miljoen dollar is opgehaald. Daarnaast zijn organisaties als Unicef, Amref en het Aidsfonds vandaag het meest aangewezen om de gezondheidszorg in arme landen zo goed mogelijk overeind te houden.
Dichter bij huis raden we de Stichting Armoedefonds aan in Nederland, en het initiatief 1000x1000 van Vlaamse academici, dat geld inzamelt voor drie projecten ter bestrijding van kansarmoede bij kinderen.

Asymmetrie

Er zijn twee soorten fouten, waarvan de ene veel gevaarlijker, schadelijker of noodlottiger is dan de andere.
Een eenvoudig voorbeeld van risico-asymmetrie is de rookdetector.
Een maatregel die weinig kost en veel opbrengt, is een asymmetrische maatregel – waarbij die lage kosten niet noodzakelijk financieel van aard hoeven te zijn, maar op elke vorm van schade of nevenschade kunnen slaan.

Asymptomatisch

De case fatality rate van MERS (Middle East Respiratory Syndrome) was maar liefst 35 procent.
Het oorspronkelijke SARS-virus had een case fatality rate van 11 procent.
Ebola doodt zonder behandeling of vaccin meer dan de helft en soms tot negentig procent van zijn menselijke prooien .

Avondklok

De Belgische rechtsstaat stond op instorten. Dat was althans de indruk die je kreeg als je sommige commentaren las, toen de provinciegouverneur van Antwerpen een avondklok instelde.
Enkele maanden later, toen de tweede golf overal toesloeg, werd de avondklok in heel België ingevoerd.
Nederland aarzelde even, maar premier Mark Rutte zag uiteindelijk toch van af van de avondklok.
De ingreep van de Antwerpse gouverneur was verstandig en noodzakelijk, zoals bleek ook uit cijfers en simulaties van epidemiologen.
De avondklok in Willebroek werd onmiddellijk weer afgevoerd.

Bergamo

In maart zag het Bergamese stadje Nembro het aantal sterfgevallen met maar liefst 850 procent stijgen (geen nulletje te veel).
Het virus eiste een dramatische tol in Bergamo: 0,58 procent van de totale bevolking stierf eraan.

Biowapen

De Japanse apocalyptische sekte Aum Shinrikyo had plannen voor biologische oorlogsvoering, met een zelfgemaakt dodelijk virus.
Wetenschappers rapporteerden in maart 2020 in het toptijdschrift Nature Medicine dat het coronavirus alle vingerafdrukken van Moeder Natuur draagt, niet van de mens.

Boswandeling

Vergelijkend onderzoek tussen landen toont dat duidelijk aan: met mondmaskers bestrijd je deze pandemie beter dan zonder. Ook met mondmaskers in de openlucht, bij grote drukte.

Complottheorieën

De Nederlandse politicus Thierry Baudet sloot in de zomer van 2020 al Willem Engel van de complotclub Viruswaanzin (later: Viruswaarheid) in de armen.
Later dat jaar verkondigde Baudet volgens Nicki Pouw-Verweij, toen nog senator voor het Forum voor Democratie, dat het virus ‘door Georges Soros en anderen’ de wereld was ingestuurd om onze ‘vrijheden af te pakken’ en een ‘nieuwe wereldheerschappij’ te vestigen.
In de zoektocht naar verklaringen hanteert de menselijke geest volgens psychologen een ‘proportionaliteitsbeginsel’: de intuïtie dat een oorzaak in verhouding moet staan tot het effect.
In de Verenigde Staten geloven de aanhangers van de zogenaamde QAnon-beweging dat het coronavirus werd gelanceerd door de deep state om hun geliefde president Donald Trump te ondermijnen.
Wetenschappers toonden met een genetische analyse in Nature Medicine aan dat het virus geen biowapen is – of zitten ze mee in het complot?
Alle argumenten en bewijzen die je aanlevert, glijden van complotdenkers af als water van een eend. Dat zijn zogenaamde ‘immunisatiestrategieën’.
Complottheorieën zijn zoals zwarte gaten in de kosmologie: hun aantrekkingskracht is zo sterk dat het vrijwel onmogelijk is om eruit te ontsnappen als je er eenmaal in bent getuimeld.
Sommige onderzoekers denken dat mensen in samenzweringen geloven omdat het ons in onzekere tijden een gevoel van controle verschaft.

Corona

Van alle bekende coronavirussen bezitten momenteel slechts zeven het vermogen om Homo sapiens te besmetten.
In een peiling onder Amerikaanse bierdrinkers in maart 2020 gaf 38 procent van de respondenten aan dat ze voorlopig ‘onder geen beding’ corona zouden drinken.

Democratie

De ongeletterdheid van beleidsmakers is, tragisch genoeg, geoorloofd in een democratie. Dat is een van de vele gebreken van ons systeem, dat – zoals Winston Churchill wist – het minst slechte is om een land te besturen. Meer hierover in het boek van JDC: Hoera! De democratie is niet perfect.
De werkelijkheid neemt altijd wraak op onze illusies, zoals MB betoogde in Illusies voor gevorderden.

Doden tellen

Het ‘dark number’ van coronadoden lag in andere landen hoger dan in België.
Als je de officiële coronadoden van onze Lage Landen in het voorjaar van 2020 bekijkt, dan lijkt België veel zwaarder getroffen dan Nederland. Kijk je echter naar de oversterfte, dan slinkt het verschil aanzienlijk.

Donald Trump

Trump was de postmoderne president bij uitstek, een man die vond – zoals postmoderne filosofen dat graag beweren – dat ‘de waarheid’ ‘niet bestaat’.
Bij zijn eerste publieke verschijning na zijn opname leek Trump zichtbaar naar adem te happen.
Trump dreef zijn ontkenning en wensdenken over corona verder door dan wie dan ook.
In de Verenigde Staten nam de politisering van álles wat met COVID te maken had nog veel groteskere vormen aan. Het symbooldossier was het eeuwige mondmasker.
Was de VS het ‘hardst getroffen’ land ter wereld? Er wonen meer dan driehonderd miljoen mensen – ongeveer dertig keer zoveel als in België en Nederland. Die factor moet altijd meegerekend worden – maar in onze media geschiedde dat niet altijd even nauwgezet.

Dor hout

Als in Nederland één column in 2020 bleef nazinderen, dan was het die waarin schrijfster Marianne Zwagerman het oudere en zwakkere deel van de bevolking vergeleek met een partij dor hout, vanwege de grotere kans die zij lopen om aan COVID te overlijden.
De Nederlandse journalist en tv-presentator Jort Kelder sloot zich aan bij Zwagerman: ‘We zijn tachtigplussers die te dik zijn en gerookt hebben aan het redden.’
Jort Kelder heette bij De Dagelijkse Standaard geen ‘takkenwijf’ maar ‘bejaardenhater’.
De epidemioloog en gerontoloog Luc Bonneux plaatste de dodentol van COVID in perspectief als een ‘opgetrokken natuurlijke sterfte’, zoals ook bij de griep.
De gemiddelde COVID-dode, zo rekenden Schotse onderzoekers uit, verliest meer dan een decennium: mannen dertien jaar, vrouwen elf jaar.
Zelfs echt jonge mensen sterven soms aan covid.
Mogelijk spelen genetische factoren een rol bij het risico om door covid te overlijden, en zijn bepaalde bloedgroepen kwetsbaarder dan andere.

Existentieel risico

De Spaanse griep van 1918-1919 maakte naar schatting vijftig miljoen dodelijke slachtoffers, meer dan twee procent van de totale wereldbevolking.
De builenpest, veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis, roeide in de late middeleeuwen zowat de helft van de Europese bevolking uit.
De laatste tijd houden filosofen en risicoanalisten zich bezig met wat ze existentiële risico’s noemen: catastrofes die zo omvangrijk zijn dat ze het voortbestaan van onze soort zouden bedreigen.
De moraalfilosoof Toby Ord schreef The Precipice (‘De afgrond’) over existentiële risico’s, een fascinerend en doorwrocht boek dat griezelig genoeg vlak aan het begin van deze pandemie verscheen. MB sprak over The Precipice van Toby Ord bij Interne Keuken op het Vlaamse Radio 1.
In het verleden kwam het al meermaals voor dat dodelijke ziektekiemen per ongeluk ontsnapten omdat werknemers onvoorzichtig waren, zelfs in laboratoria met de zwaarste beveiliging.
De bioveiligheidsdeskundige Cassidy Nelson van het Future of Humanity Institute in Oxford stelde onlangs een lijstje op van maatregelen waarmee we toekomstige pandemieën het hoofd kunnen bieden.
Een helder filmpje van Jeroen Willems legt uit waarom het belangrijk is om ons nu al voor te bereiden op een gezondheidscrisis die nóg veel erger is dan covid.
De viroloog Ab Osterhaus zei in een interview in Humo over de zoektocht naar antivirale middelen: ‘We moeten het zien als een verzekeringspolis. Je moet niet wachten tot het huis in de fik staat.’

Expertise

De Vlaamse filosoof Rogier De Langhe sprak in april 2020 over de tunnelvisie waarin experts kunnen terechtkomen.
Wat betreft de besmettelijkheid van bejaarden mensen, gaf viroloog Marc Van Ranst in april 2020 toe dat zijn kennis over griep hem misleid had: ‘Dit virus doet iets dat we nog nooit gezien hebben: die oude mensen produceren massieve hoeveelheden van het virus.’
Experts hebben het gevaar van presymptomatische en asymptomatische besmetting onderschat. Daarover zei infectiologe Erika Vlieghe bij een terugblik eind juli 2020: ‘We wisten het gewoon oprecht niet. En als je iets niet weet, bouw je voort op wat je wel weet en wat er het dichtstbij komt.’
Sommige experts, onder wie immunoloog Hans-Willem Snoeck, waarschuwden in april 2020 wel degelijk al voor asymptomatische besmetting.

Exponentieel

Zowel de Vlaamse minister-president Jan Jambon als de Nederlandse politicus Thierry Baudet maakte de vergelijking tussen corona en verkeersslachtoffers in volle ernst. Jambon op televisie, Baudet op Twitter.
Corona werd met talloze doodsoorzaken onterecht vergeleken, zoals met bacteriële longontstekingen – een stabiele en bekend risico’s dat constant blijft of hoogstens lineair groeit, nooit exponentieel.

Fabeltjesfuik

De Nederlandse schrijver en cabaretier Arjen Lubach bedacht het aardige woord ‘fabeltjesfuik’ voor een valstrik van complotspinsels waarin je steeds meer gevangen raakt.
Lange Frans van Viruswaanzin orakelde over een ‘in-en-in slechte, satanistische, bloeddrinkende elite’.

Gezond verstand

‘Gezond verstand’ is de naam van een tijdschrift voor complotonzin dat ‘wakkere burgers’ in Nederland in augustus 2020 oprichtten.
De Israëlisch-Amerikaanse psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman schrijft in Ons feilbare denken dat we over twee cognitieve systemen beschikken.
Er is een aan kracht winnende denkstroming, met vertegenwoordigers als de Duitse psycholoog Gerd Gigerenzer en de Franse cognitieve wetenschapper Hugo Mercier, die betoogt dat onze intuïtie soms juist wél betrouwbaarder is dan het bedachtzame, rationele denken.

Griepje

De Belgische minister van Volksgezondheid Maggie De Block noemde het coronavirus gewoon een ‘mild griepje’.
Donald Trump zei op een persconferentie: ‘You gotta treat this like you treat the flu, right?’
Influenza is kwaaie killer waaraan elk jaar wereldwijd meer dan vijfhonderdduizend mensen bezwijken.
Het coronavirus heeft een reproductiegetal (R₀) van ongeveer 3, wat betekent dat elke drager gemiddeld drie andere mensen besmet. Voor de griep schommelt dat cijfer tussen de 0,9 en de 2,1.
Eind 2020 ontstond een variant van het coronavirus die nog een flink stuk besmettelijker was.
In 2019 stierven in Nederland volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek 539 mensen aan de gevolgen van influenza. Een onderschatting, omdat griep niet altijd gemeld wordt als onderliggende doodsoorzaak. Daarom spreekt het CBS over gemiddeld tweeduizend griepdoden per jaar.

Hydroxychloroquine

De bekendste pleitbezorger van hydroxychloroquine is de excentrieke Franse arts Didier Raoult.
Niet alleen Donald Trump promootte het wondermiddel op persconferenties, maar ook de Franse president Emmanuel Macron ging overstag.
Een wetenschapster merkte in een striemende kritiek op Raoults studie sarcastisch op: ‘Mijn resultaten zien er altijd geweldig uit als ik de mensen weglaat die doodgingen.’
Meta-analyses over hydroxychloroquine laten aan duidelijkheid niets te wensen over: hydroxychloroquine werkt niet tegen COVID, preventief noch curatief.
Hydroxychloroquine is schadelijke kwakzalverij, waardoor bijna zeker coronapatiënten nodeloos zijn gestorven.

Kinderen

Op 30 november zei de Duitse infectioloog Andreas Voss (Radboud Universiteit Nijmegen) op de Nederlandse radio dat kinderen wel degelijk ‘de motor van transmissie’ kunnen worden.
Op 16 december zei de Vlaamse immunoloog Hans-Willem Snoeck (Columbia University, New York) op de Vlaamse televisie dat ze op z’n minst ‘een hulpmotor’ zijn.
Op 28 februari 2020 verscheen een rapport van een missie die China en de Wereldgezondheidsorganisatie samen hadden uitgevoerd, waaruit bleek dat tot dat moment slechts 2,4 procent van de besmettingen was vastgesteld bij kinderen onder de achttien jaar.
Een Nederlands wetenschapsteam had huishoudens onderzocht en kwam tot de conclusie dat kinderen zelden de ‘bronpatiënt’ zijn: ze worden vaker besmet dan dat ze zelf iemand besmetten.
Het onderzoek naar de rol van kinderen in 2020 gebeurde van India tot Wisconsin, van Barcelona tot Alken en Pelt.
Kinderen spelen een belangrijke rol bij de verspreiding. Zelfs asymptomatische kinderen kunnen een hogere virale lading hebben dan volwassenen.
De reden waarom kinderen elkaar vaker lijken te besmetten dan dat ze volwassenen aansteken, zou volgens Nicholas Christakis in Apollo’s Arrow vrij banaal kunnen zijn: kinderen zijn kleiner dan volwassenen.
De hypothese dat kinderen over ‘kruisimmuniteit’ beschikken, was bij het ter perse gaan van dit boek niet meer dan dat: een hypothese.

Knuffelcontact

De term ‘knuffelcontact’ was een vondst van minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke.
De intensiviste Sabeth De Waele van het Universitair Ziekenhuis in Brussel was erg ontevreden over de invoering van ‘knuffelcontacten’: wie ‘knuffelen’ zegt, zegt immers ‘besmetten’.
Eén seksfeestje dat door de politie werd stilgelegd had plaats in de Limburgse gemeente Paal – nee, soms kon je het echt niet zelf verzinnen.

Kudde-immuniteit

De drempel van kudde-immuniteit ligt voor het coronavirus (althans de oorspronkelijke variant) wellicht op zestig á zeventig procent.
De Nederlandse premier Mark Rutte legde in zijn televisietoespraak van 16 maart 2020 uit dat we ‘in afwachting van een vaccin of medicijn de verspreiding van het virus kunnen afremmen en tegelijkertijd gecontroleerd groepsimmuniteit op kunnen bouwen’.
Dat de Belgische overheid in maart 2020 het onderwijs toch grotendeels sloot, betreurde viroloog Marc Van Ranst achteraf, want, zo zei hij: ‘Ik rekende op de schoolkinderen om bij te dragen aan de groepsimmuniteit.’
De Britten gooiden het roer om na een alarmerend rapport van hun eigen Imperial College, dat honderdduizenden doden voorspelde indien ze het virus enkel afremden (mitigation) in plaats van onderdrukten (suppression).
De Zweedse overheid beloofde sinds het voorjaar 2020 regelmatig dat de kudde-immuniteit voor haar onderdanen aan de horizon lonkte, helaas zonder succes.
Anders Tegnell voorspelde dat Zweden door de tweede golf minder hard getroffen zou worden dan zijn buurlanden.
In het najaar kreeg Zweden weer zwaardere klappen dan haar buurlanden en werden de diensten intensieve zorgen weer overrompeld.
In de zwaarst getroffen stad ter wereld, Manaus in Brazilië, raakte tijdens de eerste golf ongeveer de helft van de bevolking besmet. Maar zelfs daar kregen ze enkele maanden later af te rekenen met een tweede golf. En daar stond een enorme menselijke tol tegenover, met massagraven, colonnes van lijkwagens en overspoelde ziekenhuizen en crematoria.
Van de oude coronavirussen die verkoudheden veroorzaken, gaan we ook elk jaar opnieuw snotteren. Dat wil zeggen dat de verworven immuniteit slechts enkele maanden aanhoudt, hooguit een jaar.
De meeste mensen lijken een goede immuniteit op te bouwen tegen het coronavirus, maar er zijn ook regelmatig bevestigde gevallen van herbesmetting.
Feestjes en etentjes met enkel ‘immune’ mensen worden door virologen sterk afgeraden. Immuniteit betekent dat je geen tweede keer ziek wordt (of veel minder), maar je kunt nog steeds besmettelijk zijn.

Langetermijnschade

Als vuistregel geldt: elke dag op intensieve zorgen kost een week herstel.
Een Italiaanse studie die mensen opvolgde na een ziekenhuisopname voor COVID stelde vast dat 87 procent na twee maanden nog minstens één symptoom had, vooral extreme vermoeidheid en kortademigheid.
Zelfs mensen die nooit in het ziekenhuis belanden, kunnen langdurige symptomen ontwikkelen.
Een studie bij honderd patiënten vond bij 78 van hen afwijkingen in het hartweefsel.
Een studie bij 43 patiënten in het toonaangevende tijdschrift Brain wijst op neurologische schade en ontstekingen aan de hersenen.
Neurologische symptomen na corona kunnen gaan van geheugenverlies en verwardheid tot de ziekte van Parkinson.

Lockdown

De verspreiding van het coronavirus was in het najaar van 2020 minder explosief, vermoeden epidemiologen, omdat een klein percentage van onze bevolking de besmetting al doormaakte. Daardoor kon het virus zich de tweede keer iets minder vlot verspreiden.

Mondmasker/mondkapje

Zowel politici als experts hielden de Belgische bevolking voor dat mondmaskers ‘weinig toegevoegde waarde’ hadden of zelfs ‘nutteloos’ waren.
In oudere Belgische pandemieplannen (onder meer uit 2006 en 2009) stond expliciet dat mondmaskers voor de gewone bevolking zeker hun nut zouden hebben.
Zelfs de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) vond een advies voor mondmaskers in brede de populatie aanvankelijk overbodig, zelfs tot in april 2020. Ook dát advies van de WHO, zo schrijft Nicholas Christakis in Apollo’s Arrow, was wellicht mede ingegeven door de schaarste.
Deze Deense mondmaskerstudie ging helemaal niet over de bescherming van ánderen – maar werd door sommigen aangegrepen om twijfel te zaaien over het nut van mondmaskers tout court, zoals in The Spectator.
De filosofe Alicja Gescinska legt in haar boek De verovering van de vrijheid het verschil tussen positieve en negatieve vrijheid uit.

Mutatie

Wat de zaadlozing is voor het zoogdier, is de niesbui als het ware voor het virus: een efficiënte manier om zichzelf maximaal te vermenigvuldigen.

Nevenschade

De uitstelling van reguliere zorg door de pandemie zal tienduizenden gezonde levensjaren kosten, door vermijdbare kankerdoden en andere onbehandelde zieken.
Uit data over consumptiegedrag en mobiliteit in het voorjaar van 2020 blijkt duidelijk dat het virus zélf ook zware nevenschade aanricht. Niet alleen omdat mensen er ziek van worden, maar omdat ze er ook bang voor zijn.
De Zweedse economie kreeg zelfs zwaardere klappen dan die van haar Scandinavische buurlanden, omdat mensen spontaan hun gedrag aanpasten.
Dankzij het noeste werk van economen weten dat het virus meer schade aanricht dan de maatregelen ertegen.
De Belgische econoom Mathias Dewatripont drukte het, in navolging van een aantal van zijn collega’s, als volgt uit: ‘Het virus doodt de economie, niet de lockdown.’
Als je het virus vrij spel geeft om economische en sociale schade tevermijden, zal je uiteindelijk nóg meer nevenschade veroorzaken, blijkt uit internationale vergelijkingen.
De landen die vroeg en doortastend optraden tegen het virus (Zuid-Korea, Japan, Taiwan, Nieuw-Zeeland) hadden het minste aantal doden en beleefden het snelste economische herstel.
De Amerikaanse steden die destijds sneller en strenger ingrepen tegen de Spaanse griep, kenden achteraf ook het snelste economische herstel.
Niemand heeft de hernieuwde lockdown (in het najaar) dichterbij gebracht dan de versoepelaars die vonden dat de maatregelen veel te streng waren.

Olifantenpoeder

Telkens ongeveer veertien dagen na het begin van de lockdown beginnen de besmettingscurves fors te dalen.
Indien we in maart nog later hadden ingegrepen of helemaal geen lockdown hadden ingevoerd, dan konden er makkelijk vijf keer zoveel doden gevallen zijn. Deze studie in Nature schat dat zelfs dat er in België zonder maatregelen tegen 4 mei 2020 al 120.000 doden waren gevallen, dus 15 keer zoveel.
Hier een boeiende reconstructie van de paniek rond de millenniumbug en van de inspanningen van IT-specialisten.
In 1988 stond de grap over het olifantenpoeder al in The New York Times, met de titel ‘Elephant Repellent’. Toen ging het niet over virussen en lockdowns, maar over de dreiging van een Derde Wereldoorlog.

Onderwijs

Studies in het voorjaar van 2020 leken aan te tonen dat de scholen geen rol van betekenis speelden, zoals die van het Belgische Sciensano voor de maanden mei/juni.
Aanvankelijk klonk het dat kinderen ‘niet de motor’ van de epidemie waren, naderhand werd duidelijk dat ze wel degelijk een ‘hulpmotor’ zijn.
Op 8 december 2020 schreef The Lancet dat kinderen ‘een belangrijke rol’ spelen bij de transmissie van Sars-CoV-2.
Ook in The Lancet, op 22 oktober 2020, bleek uit gegevens van 131 landen dat schoolsluitingen wel degelijk het reproductiecijfer naar beneden helpen.
De zogenaamde REACT-1-studie van december 2020 wees uit dat de sluiting van scholen tot de overheidsingrepen met een groot effect behoren.
Het vakblad Science kwam op 18 november 2020 tot de conclusie dat de bemoedigende inzichten uit juli toch herzien moesten worden.
Alle experts, inclusief de Wereldgezondheidsorganisatie, waren het eens over de nodige maatregelen in het onderwijs: strikte handhygiëne, maskers, afstand en heel veel ventilatie.
De immunoloog Hans-Willem Snoeck (Columbia University, New York) riep op 3 augustus en op 16 december op om de scholen een tijdje helemaal dicht te gooien.
Dirk Van Damme, onderwijsexpert en jarenlang topman bij de OESO, pleitte in december 2020 na lang wikken en wegen voor een tijdelijke sluiting van de scholen in Vlaanderen, naar het voorbeeld van Nederland.
Tijdens de lockdowns waren er alarmsignalen over toenemend kindermisbruik en over het dalend aantal meldingen van kindermisbruik, overal ter wereld.
De Vlaamse viroloog Marc Van Ranst betreurde de sluiting van de scholen in maart 2020, in een interview met de krant Het Laatste Nieuws op 19 maart 2020.

Onzekerheid

De suggestie dat klassieke geneeskunde aanspraak maakt op zekerheid terwijl de alternatieve geneeskunst doordrongen is van de vele onzekerheden – daar klopt helemaal niets van.
Het beeld van onze menselijke kennis als een eilandje in een oceaan van onwetendheid komt van de natuurkundige John Archibald Wheeler

Open Brieven

De meest opzienbarende Open Brief die de wereld rondging, was de zogenaamde Great Barrington Declaration, genoemd naar de plek in de VS waar hij werd ondertekend.
Op 15 oktober verscheen in The Lancet het John Snow Memorandum, een antwoord op de Great Barrington Declaration, ook getekend door duizenden wetenschappers van velerlei, vooral medische pluimage.
Hier een scherpe kritiek op Great Barrington Declaration, die aantoont dat de hele strategie nergens op slaat, van zodra je nadenkt over hoe het in de praktijk zou werken:
De toenmalige president Donald Trump zette de Great Barrington Declaration eind 2020 in als propagandamiddel.
In Nederland was het beleid eerst gericht op groepsimmuniteit, en protesteerden groepen zoals het Red Team, die in de zomer van 2020 een strengere aanpak eisten.
Lieven Annemans beschreef het coronavirus als ‘niet gevaarlijker dan de jaarlijkse seizoensgriep’ en vroeg zich retorisch af waarom bacteriële longontstekingen, die elk jaar ook veel doden maken, niet elke avond in het journaal komen. Hij toonde zich op sociale media ook een supporter van de Great Barrington Declaration.

Paniek

Natuurwetenschappers verkiezen vaak het understatement boven de alarmerende noodkreet, betoogt deze studie.
Een minister die eerlijk is over zijn eigen angst en bezorgdheid, zoals de Belgische Frank Vandenbroucke, is paradoxaal genoeg geruststellender dan een minister die ‘paniekzaaierij’ wil vermijden.
In een interview bij videoplatform De Nieuwe Wereld dat zelf viraal ging, verklaarde de Gentse psychoanalyticus Mattias Desmet dat het coronavirus ons in een gevaarlijke massapsychose had gestort, die ons immuun maakte voor rationele argumenten.
In een scherpe reactie in De Morgen fileerde de psycholoog Bram Vervliet de argumenten van Mattias Desmet.
De idee dat Orson Welles’ hoorspel in 1938 op de radio een collectieve angstpsychose zou hebben veroorzaakt, is een mythe. In werkelijkheid was dat, op enkele zonderlingen na, helemaal niet het geval.

Platslaan

Platslaan (crush the curve) is een stuk moeilijker, maar volgens vele virologen toch slimmer dan flatten the curve.
Dat platslaan wel degelijk mogelijk is, bewezen landen als Taiwan, Zuid-Korea en Nieuw-Zeeland.
Nieuw-Zeeland slaagde er op die manier in om zichzelf gedurende verschillende maanden geheel virusvrij te houden.
Dat ‘platslaan’ wel degelijk loont, zowel voor de volksgezondheid als voor de economie, blijkt uit internationale vergelijkingen van Our World in Data.
De Amerikaanse onderzoeker Yaneer Bar-Yam adviseerde Europese landen, in een interview met De Morgen, om het voorbeeld van Aziatische landen te volgen en voor ‘platslaan’ te kiezen.
In Nederland pleitten mensen als Ab Osterhaus en Bert Slagter ook voor het platslaan in plaats van afvlakken.

Preventieparadox

De denkfout omtrent de preventie-paradox zie je vooral bij de ‘coronasceptici’, de mensen die al maanden zeggen dat het virus niet veel erger is dan een griepje.
Zonder lockdowns hadden er makkelijk vijf of tien keer meer doden kunnen vallen.
Een goed voorbeeld van een tegenfeitelijke denkfout is wat hoogleraar en lockdown-scepticus Ira Helsloot eind maart zei in het tv-programma Op1: ‘Je moet toch een keer de vergelijking maken met een zware griepepidemie, die dezelfde letaliteit (dodelijkheid) heeft.’
Juist doordat de gouverneur van de provincie Antwerpen, Cathy Berx, tijdig ingreep, bleef het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames binnen de perken, zo wezen simulaties van de Universiteit van Hasselt uit.
De tweede golf in België was zo dramatisch dat de minister van Volksgezondheid zelfs overplaatsing van coronapatiënten naar Duitsland regelde.
Rik Torfs, voormalig rector van de KU Leuven, tweette dat al dat gedoe over de ‘ineenstorting’ van het zorgsysteem toch een beetje overdreven was.

Rechtsstaat

In het voorjaar ging een video viraal waarop een Chinese vrouw door een drone werd aangemaand om het huisarrest te respecteren.
In Frankrijk dreigde de overheid een drone-offensief te ontplooien, maar de Raad van State maakte daar snel korte metten mee.
De Belgische overheid besefte heel snel, net als het College van procureurs-generaal, dat de preventieve inzet van drones zwaar overdreven was.
In een hard rapport van Amnesty International uit oktober 2020 stond dat de mensenrechten van bewoners van Vlaamse woonzorgcentra, waaronder het recht op gezondheid, zwaar waren geschonden.

R (reproductiegetal)

De wiskundige Paolo Giordano gebruikt het beeld van de biljarttafel in zijn boekje In tijden van besmetting.
In de loop van 2020 ontstonden varianten van het coronavirus die een stuk besmettelijker zijn dan het oorspronkelijke virus, zoals in december in het Verenigd Koninkrijk.
Door de extreem hoge R₀ van mazelen hebben we een zeer hoge vaccinatiegraad nodig om kudde-immuniteit te bereiken – rond de 94 procent.

Russische roulette

De scène uit The Deer Hunter (1978) waarin twee Amerikaanse soldaten – rollen van Robert De Niro en Christopher Walken – door de Vietcong worden gedwongen om Russische roulette te spelen.

Scepticisme

Over zelfverklaarde ‘sceptici’ die omwille van ideologische redenen de hele wetenschappelijke consensus over een bepaald onderwerp in twijfel trekken, zie dit boek van Naomi Oreskes en Erik M. Conway.
Scepticisme is geen opbod aan twijfel, geen kampioenschap dingen-ter-discussie-stellen, zo legde MB uit in zijn eerste openingscollege voor de Leerstoel Etienne Vermeersch.
Aanhangers van Intelligent Design geloven dat ze met één onwrikbaar wiskundig ‘bewijs’ de onmogelijkheid van evolutie kunnen aantonen, zoals met het concept ‘irreducible complexity’.
Virologen snappen heel goed dat coronatests niet onfeilbaar zijn, en brengen allerlei statistische correcties aan voor valspositieven en valsnegatieven.
De fysicus Richard Feynman vatte de wetenschappelijke methode ooit zo samen: ‘Het eerste beginsel is dat je jezelf niet voor de gek moet houden – en je bent zelf de makkelijkste persoon om voor de gek te houden.’

Spaanse griep

De Spaanse griep eiste naar schatting vijftig miljoen dodelijke slachtoffers, meer dan de Eerste Wereldoorlog.
De Spaanse griep kwam in drie golven: een vrij milde golf in het voorjaar van 1918, daarna een veel zwaardere en dodelijker golf in het najaar, en ten slotte nog een derde grote golf in het voorjaar van 1919.
De mondiale levensverwachting bedroeg honderd jaar geleden maar de helft van nu (35 toen, 70 vandaag).
In 1918 raakte Anna Del Priore uit Brooklyn, toen zes jaar oud, besmet met de Spaanse griep. Een dikke eeuw later, op 107-jarige leeftijd, raakte ze besmet met covid.

Versoepelbrigade

Op 17 september 2020 zei gezondheidseconoom Lieven Annemans op televisie in het bijzijn van JDC dat de stijging van het aantal besmettingen louter was toe te schrijven aan de verhoogde testcapaciteit.
Op verzoek van minister Maggie De Block trad Lieven Annemans toe tot het centrale adviesorgaan van de overheid, samen met een aantal vertegenwoordigers van de werkgevers en de evenementensector.
De medische experts in België gingen op een bepaald moment in ‘zwijgstaking’, omdat ze vonden dat de politici hun foute keuzes maar zélf moesten uitleggen.
Sommige lieden met een academische titel gebruikten valse wetenschappelijke argumenten om het licht van de zon te loochenen.

Virusknuffelaar

Er is een lange traditie van denkers, vooral in de radicale milieubeweging, die de mensheid als een soort plaag van deze planeet zien.
‘De aarde heeft een kanker, en die kanker heet mens’, zo lezen we in het tweede rapport van de beroemde Club van Rome, wellicht het invloedrijkste genootschap in de moderne milieubeweging.
David Attenborough noemde de mensheid een ‘plaag’ voor de planeet.
Deze dialoog tussen twee pratende planeten, een populaire internetmeme, is een grappige uitdrukking van misantropie.
De invloedrijke milieudenker George Monbiot omschreef de pandemie in de Britse krant The Guardian als ‘een wake-upcall van de natuur voor een zelfgenoegzame beschaving’.
Paus Franciscus ziet de pandemie als ‘het antwoord van de natuur’ op onze miskenning van milieuproblemen.
Psychiater Damiaan Denys loofde het coronavirus als ‘geniaal’, omdat het vooral de ‘oudere witte man’ treft. Denys ziet de pandemie ook als een ‘gezonde correctie op onze megalomane levensstijl, een tik van de Schepper’.
De Italiaanse auteur Sandro Veronesi liet in een interview voor De Standaard optekenen dat het ‘echte virus op de planeet aarde’ de mens is.
De filosoof Johan Braeckman legt hier uit waarom de gedachte van virusknuffelaars kant noch wal raakt.
Een kwarteeuw geleden noemde de Amerikaanse komiek Bill Hicks onze soort een ‘virus met schoenen’.

Voorzorgsprincipe

Het verzet tegen ggo’s vloeit voort uit een misplaatst romantisch beeld van de natuur en het bijbehorende idee dat de mens niet ‘voor God mag spelen’.
Greenpeace en andere milieuactivisten geloofden dat ggo’s onveilig waren, omdat mensen zouden kanker krijgen, en omdat er superonkruiden zouden ontstaan die ecologische catastrofes veroorzaken.
Het verbod op ggo’s koste wellicht miljoenen mensenlevens.
Ggo’s leveren gewassen op die momenteel nog buiten het bereik liggen van klassieke veredeling, zoals gewassen met droogteresistentie.
De genetische code van het mRNA-vaccin van BioNTech en Pfizer is van begin tot einde geprogrammeerd en gewijzigd door mensen, precies zoals bij een computerprogramma.
Het Europees Parlement versoepelde tijdelijk haar ggo-wetgeving, om de vaccinontwikkeling niet in het gedrang te brengen.

Y-as

The New York Times brak tijdens deze crisis een lans voor de logaritmische curve, omdat de krant vindt dat je er als lezer meer informatie uit kunt halen.
Een Amerikaanse studie schotelde twee groepen mensen twee verschillende curves voor van het aantal coronadoden: de ene groep de lineaire, de andere groep de logaritmische. De mensen die de logaritmische curve zagen, begrepen minder van de epidemie.

Zoönose

Meer dan de helft van alle infectieziekten die de mensheid teisteren of geteisterd hebben, zijn begonnen als zoönose.
Van zowat elke diersoort kunnen we ziekten overerven.
De diverse griepvirussen zijn ook afkomstig van zoönose (van vogels):
De diverse coronavirussen die ons ook vóór 2020 een onschuldige verkoudheid bezorgen, zijn wellicht ook ooit begonnen als dodelijke epidemieën.
Toen de Europeanen begonnen aan hun ontdekkingsreizen, namen ze ook hun (getemde) ziektekiemen mee naar verre oorden, zoals de Amerikaanse schrijver Jared Diamond beschrijft in zijn bestseller Zwaarden, paarden en ziektekiemen.
Tot negentig procent van de inheemse bevolking in Amerika bezweek aan de Europese ziektekiemen, vooral aan mazelen, pokken en influenza.
Zoönose is simpelweg een kwestie van kansrekening en grote getallen, legt de schrijver David Quammen uit in zijn boek met die titel.
De moraalfilosoof Peter Singer pleit voor een verbod op zogenaamde wet markets waar dieren levend verhandeld en geslacht worden.
Een kwart van alle zoogdieren op aarde zijn vleermuizen.

Zweden

Zweden leek in 2020 lang weerstand te bieden aan de groeiende druk voor een lockdown.
In de hele zomer en herfst van 2020 gold in Zweden een algemeen verbod op publieke bijeenkomsten van meer dan vijftig personen, met stevige boetes en zelfs gevangenisstraffen voor overtreders.
In november mocht je nog met maximaal acht personen samenkomen in Zweden, zonder uitzonderingen voor restaurants en cafés.
De andere aanpak van Zweden had deels te maken met hun grondwet, al zijn juridische experts het daar niet helemaal over eens.
Om te kijken hoe dicht mensen op elkaar leven, maken wetenschappers gebruik van een maatstaf genaamd ‘geleefde dichtheid’ (lived density). Voor Nederland krijg je een geleefde bevolkingsdichtheid van 546 mensen per vierkante kilometer, voor België 434 en voor Zweden slechts 84.
Per miljoen inwoners telde Zweden 4,6 keer zoveel coronadoden als Denemarken, 9 keer zoveel als Finland en meer dan 10 keer zoveel als Noorwegen.
Eind november 2020 dreigde de boel te ontploffen in Zweden: alle middelbare scholen gingen weer dicht, en alle bijeenkomsten met meer dan acht personen werden verboden.
In december 2020 beval Zweden, als allerlaatste land van Europa, het mondmasker aan in het openbaar vervoer.
In het tweede kwartaal van 2020 kromp de Zweedse economie met 8,6 procent, meer dan die van andere Scandinavische landen, maar wel iets beter dan het Europese gemiddelde.

Zwitserse kaas

In 1990 publiceerde James Reason de metafoor van de Zwitserse kaas – het briljante idee was groepswerk onder impuls van Reason, de term zelf kwam uit de koker van een collega van hem, Robert Lee.
Een vaak gebruikt, maar oneerlijk argument in het debat over mondmaskers was dat de voorstanders zogezegd dachten dat dát ‘het wondermiddel’ was.

Zwarte Zwaan

De Zwarte Zwaan is de titel van een beroemd boek uit 2007 van de Libanees-Amerikaanse schrijver Nassim Nicholas Taleb.
Taleb stelde in een interview met Bloomberg vrij vroeg na de uitbraak van deze crisis dat deze pandemie geen Zwarte, maar een Witte Zwaan is. De wereld had dit moeten zien aankomen.

Epiloog: de wereld na corona

Corona zal nog jaren opduiken in de politieke manifesten van milieudenkers die het leven graag kleinschaliger en lokaler zien, en onze landjes zelfbedruipender.
Enkel de garnalen werden naar verluidt wat duurder in 2020 – de pelstations in Marokko waren even buiten dienst.
Het is juist dankzij de enorme kracht van de globalisering dat we deze crisis nog relatief snel onder controle kregen.
De voorspellingen over het einde van globalisering zijn vooral een product van wensdenken, dat uiteraard ook in deze crisis welig tierde.
Globalisering is al vaker doodverklaard en -gewenst, maar vooralsnog zonder succes.
Het is een illusie dat het einde van globalisering ook het einde van pandemieën zou betekenen.
Binnen enkele weken na de uitbraak, op 10 januari 2020, kenden wetenschappers het volledige genoom van Sars-CoV-2, tot op de laatste letter.
Het mRNA-vaccin is in codetaal geschreven zoals een computerprogramma, letter voor letter, om onze cellen binnen te dringen en ons immuunsysteem een geheugensteuntje te geven.

Eerdere stukken van de auteurs

Enkele lemma’s in dit boek zijn gebaseerd op eerdere opiniestukken, essays en interviews. Wat Maarten Boudry betreft: ‘Waarom de mensheid zich moet indekken tegen existentiële risico's’, Knack, 20 april 2020 (met Simon Friederich). ‘De volgende keer kan het nog erger zijn’, NRC Handelsblad, 4 april 2020. ‘Dit is de paradox: hoe beter we erin slagen om deze pandemie te bedwingen, hoe minder we eruit zullen leren’, Knack, 27 maart 2020. ‘Over misantropie en coronaknuffelaars’, De Tijd, 11/04/20 (met Johan Braeckman). ‘Geef oude ziekten in ontwikkelingslanden geen nieuwe kans’, NRC Handelsblad, 1 augustus 2020 (met Mirjam Vossen). ‘Academici denken beter twee keer na voor ze hun gewicht verlenen aan coronascepticisme’, Knack, 25 september 2020.

Wat Joël De Ceulaer betreft waren er deze essays: ‘Hoe deze crisis ook helemaal ánders had kunnen lopen’, De Morgen, 31 mei 2020. ‘Manifest van een boze burger: een vlammend betoog over de coronapandemie’, De Morgen, 18 september 2020. ‘Hoe politici en experts moest buigen voor de feiten’, De Morgen, 30 oktober. Voorts schreef De Ceulaer een aantal columns en standpunten over de pandemie en interviewde hij experts Erika Vlieghe, Pierre Van Damme, Dirk Devroey, Hans-Willem Snoeck, Ab Osterhaus, Zoë Hyde, Nicholas Christakis, Steven Van Gucht, Marleen Temmerman en Yaneer Bar-Yam.